passage

Σίγουρα οι (ηρωικές) πράξεις και τα συμβάντα την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης συντελέστηκαν με έναν και μοναδικό τρόπο. Όμως η πρόσληψη και η εκ των υστέρων περιγραφή τους είναι αναγκαστικά διαμεσολαβημένη ακόμη κι από τους ίδιους τους αυτόπτες μάρτυρες, οι οποίοι έγραψαν την ιστορία ενώ ήταν ακόμα νωπή, σχεδόν ζωντανή. Είτε εξαιτίας κάποιου προσδοκώμενου κέρδους (ηθικού/υλικού) είτε αθέλητα ως φυσική συνέπεια μιας προδοτικής μνήμης, -όπως παραδέχεται στα Απομνημονεύματά του το 1858 ο Φωτάκος, αγωνιστής και υπασπιστής του Κολοκοτρώνη-, η ιστορική πραγματικότητα επιδέχεται ποικίλες χρήσεις και ερμηνείες. Τα γεγονότα αποκρύπτονται, αποφεύγονται ή απλώς οι επόμενοι «δεν αντιλαμβάνονται το πλαίσιο αναφοράς τους», προσθέτει. Όπως τα κείμενα, ως μια δευτερογενής μεταγραφή της ιστορίας, αντίστοιχα και οι εκάστοτε αναπαραστάσεις με την έννοια της ανακατασκευής του παρελθόντος στο εκάστοτε παρόν, «εικονοποιούν» πρόσωπα, γεγονότα και πράγματα άλλες με μεγαλύτερο και άλλες με μικρότερο βαθμό πιστότητας και αληθοφάνειας.

Σε τι επιλέγει κανείς να επικεντρωθεί, αλλά και σε ποια πρόσωπα, τη στιγμή που πέρα από τη μεγάλη, τη συλλογική επανάσταση και τους πρωταγωνιστές αυτής, υπάρχουν πρόσωπα ή ομάδες που κινούνται στις παρυφές της ιστορίας, κάνοντας μικρές, ατομικές επαναστάσεις που διαταράσσουν πάγιες νοοτροπίες της καθημερινότητας και ανατρέπουν προαιώνια ήθη;  

Ψάχνοντας για έναν ορισμό της λέξης «ήρωας» διαβάζουμε πως ως ήρωας νοείται κάποιος - άνδρας ή γυναίκα (ηρωίδα) 1. που προβαίνει σε γενναία πράξη, συχνά μέχρι σημείου αυτοθυσίας 2. που διακρίνεται για το θάρρος, την τόλμη και γενναιότητα του κυρίως στις πολεμικές επιχειρήσεις 3. που ξεχωρίζει για το ήθος, την αρετή και την αυτοθυσία του στην υπηρεσία ενός ανώτερου σκοπού 4. που εκτελεί παράτολμες (ηρωικές) πράξεις για τις οποίες γίνεται γνωστός 5. που εμφανίζεται ως βασικός χαρακτήρας ενός μύθου, ενός θρύλου ή ως πρωταγωνιστής ενός λογοτεχνικού, θεατρικού και κινηματογραφικού έργου 6. που τον θαυμάζουν και μιμούνται οι άλλοι γιατί κατέχει ικανότητες μεγαλύτερες ενός μέσου ανθρώπου κ.ά. Σύμφωνα με τους στίχους του Νίκου Γκάτσου πάλι, «οι ήρωες είναι πάντα ευγενικοί. Γεννιούνται μ' ένα χρυσαφένιο χρώμα, μ' όνειρα που τους τα φτιάχνει η συννεφιά, μ' ελπίδες που φυτρώσαν μέσ' στο χώμα....Γίνοντ' αγάλματα ψυχρά, μα εθνικά κι έχουν για συντροφιά τους ένα περιστέρι...». Στις πιο πεζές και καθημερινές εκδοχές της ζωής, ήρωας είναι το κύριο πρόσωπο ενός συμβάντος.

Έτσι μπορούμε να μιλάμε για ήρωες της Ιστορίας, της μυθολογίας, παραμυθιακούς ήρωες, ήρωες των κινουμένων σχεδίων, ήρωες της επιστήμης ή για «καθημερινούς» ήρωες και μπορούμε να ταυτιζόμαστε μαζί τους, όπως όταν ήμασταν μικροί. Η λέξη ήρωας κινδυνεύει, αλήθεια, από κατάχρηση, από λήθη ή και από τα δύο;

Η Ηλέκτρα Σταμπούλου επιχειρεί να εικονοποιήσει το πρόσωπο του ήρωα από την πλευρά ενός ερασιτέχνη, μη ειδικού, που δεν είχε ποτέ προηγουμένως επαφή με την επιστημονική διάσταση της ιστορίας. Πλάθει την εικόνα του ήρωα, αλλά και εκείνη του αντι-ήρωα, αντλώντας την πρώτη ύλη από τα κοιτάσματα της ατομικής της μνήμης και αξιοποιώντας σποραδικές, αποσπασματικές γνώσεις προερχόμενες από τα σχολικά βιβλία ή τη μυθοπλαστική μεταφορά των γεγονότων στον κινηματογράφο, τη λογοτεχνία και αλλού. Δηλαδή, όπως τα διάβασε, όπως τα είδε και προπαντός όπως τα κατάλαβε, όπως οι σουρεαλιστές συχνά στράφηκαν στο υποσυνείδητο, στο όνειρο, στη φαντασίωση, στο ένστικτο, στο παράλογο και στο συμπτωματικό προκειμένου να δώσουν μορφή σε κάτι.

Το έργο της επομένως αποστασιοποιείται από την ιστορία όχι επειδή τη μεταμορφώνει σε φαντασίωση, αλλά διότι οι εικόνες τις οποίες ποιεί είναι ήδη αναπαραστάσεις της πραγματικότητας και όχι η ίδια η πραγματικότητα. Μέσα λοιπόν από τον ισόρροπο συνδυασμό αυτού που διαμορφώνεται ως πραγματικότητα επάνω στην προγενέστερη παράδοση και στις μαρτυρίες και αυτού που η ίδια φαντάζεται, το έργο της κινείται σε δύο άξονες: αυτόν που επικαιροποιεί το παρελθόν και εκείνον που το αποφορτίζει στην πορεία του προς το παρόν.

«Ντύνοντας» ήρωες απλούς και άσημους βιοπαλαιστές της καθημερινότητας, αφήνει ένα σχόλιο για τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την ταυτότητα του «ήρωα» ή έχουμε δομήσει στερεότυπα γύρω από αυτήν. Στην καθημερινότητά τους οι ήρωες της Σταμπούλου έρχονται αντιμέτωποι με τα προβλήματα της σύγχρονης ζωής στο αστικό τοπίο που εμμέσως ανακύπτουν από τα πλάνα της (σκουπίδια, πανδημία, ηχορύπανση, κυκλοφοριακή κίνηση, φτώχεια κ.λ.π.), ενώ στο πέρασμά τους συναντούν άλλους ήρωες, αλλά και διασταυρώνονται με αντι-ήρωες.

Αποσπασματική όμως είναι και η εικόνα που πλάθει για αυτούς, καθώς χρησιμοποιεί μεμονωμένα ενδύματα, δηλαδή τμήματα που αναφέρονται στο μέρος και όχι στο σύνολο (τσαρούχια, φουστανέλα, φέσια, πασούμια, σπαθιά, γιαταγάνια κ.ά.). Επιλέγει ωστόσο ενδυματολογικά σχήματα που δημιουργούν ταύτιση με τους ήρωες του Αγώνα της Επανάστασης ή που απέκτησαν στο πέρασμα του χρόνου τη δύναμη εθνικού συμβόλου. Αντίστοιχα, έναντι αυτών προτιμά κάποια άλλα που θεωρεί ότι προσδιορίζουν την ταυτότητα του αντι-ήρωα. 

Τα ενδύματα όμως είναι πλασμένα από χαρτί. Όπως άλλωστε «[…] o ιστοριογράφος […] επιχειρώντας να αναπαραστήσει τα ιστορικά γεγονότα στο χαρτί, βρίσκεται μπροστά σ’ ένα χάος δεδομένων, τα οποία για να αποκτήσουν την εξηγητική τους αξία πρέπει να ενταχθούν και να οργανωθούν σε πλοκή. Αναγκαστικά επομένως «ποιεί» μια αφήγηση [...] «που ενέχει μια μετάλλαξη.» (Δημήτρης Τσατσούλης, Η περιπέτεια της αφήγησης. Δοκίμια αφηγηματολογίας για την Ελληνικής και Ξένη Πεζογραφία. εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1997, 52-53).

[passage: α. χωρίο, εδάφιο, απόσπασμα και β. πέρασμα, δίοδος, διάβαση]