Φουστανέλα ή Φράκο; Quick Responses (QRs).

Η «φουστανέλα», -διεθνώς γνωστή ως επί το πλείστον ως το ένδυμα των αγωνιστών της Επανάστασης του 1821-, από καθημερινό ποιμενικό ένδυμα στον ευρύτερο Βαλκανικό χώρο  και τύπος που συνδέθηκε πότε με τους Αρβανίτες, πότε με τους Σουλιώτες και πότε με άλλα πολεμικά σώματα, έγινε σήμα κατατεθέν της εθνικής ταυτότητας των Νεοελλήνων, όταν την υιοθέτησε ο πρώτος βασιλιάς της νεότερης Ελλάδας Όθωνας ως το επίσημο αυλικό του ένδυμα. Ο τύπος αυτός του ενδύματος απέκτησε διαφορετικές σημασιολογικές φορτίσεις στην πορεία των χρόνων, ενώ άφησε το αποτύπωμά του ακόμη και στη «μόδα», με πλήθος μεταμορφώσεις που άλλες ξαφνιάζουν, άλλες χαρακτηρίζονται αναπάντεχα πρωτοπόρες, άλλες πολιτικά μη-ορθές έως και «αιρετικές». 

Ωστόσο, η φουστανέλα έγινε αντικείμενο διαμάχης και αιτία αμείλικτης σάτιρας σχεδόν «εν τη γενέσει» της ως «εθνικού ενδύματος», ξεσηκώνοντας συχνά αντιδράσεις τόσο υπέρ όσο και κατά αυτής.

Πατήστε τους παρακάτω συνδέσμους αν θέλετε να μάθετε περισσότερα 

Ο Όθωνας αποβιβάζεται στο Ναύπλιο το 1833 φορώντας ευρωπαϊκά ενδύματα, όμως…1

Φουστανέλλαν εξ Αμερικανικού πανίου...2

Γάλλος, Γραικός, Οθωμανός, Έλλην, Ρωμαίος είσαι;3

Το μέλλον ανήκει στα μαύρα κοστούμια...4

ή

Επισκεφθείτε τη φυσική έκθεση για να δείτε από κοντά τα εκθέματα και σκανάρετε τα QR codes που θα συναντήσετε για να δείτε στη συσκευή σας, το αντίστοιχο πληροφοριακό υλικό.

• 1. Ο Όθωνας αποβιβάζεται στο Ναύπλιο το 1833 φορώντας ευρωπαϊκά ενδύματα, όμως το 1835 ο πατέρας του, Λουδοβίκος Α’ της Βαυαρίας, ερχόμενος στην Ελλάδα για την ενθρόνισή του, τον προτρέπει να υιοθετήσει «την ελληνικήν στρατιωτικήν στολήν», την φουστανέλα, διηγείται στις Αναμνήσεις και ανακοινώσεις από την Ελλάδα (1832-1833) ο Βαυαρός αρχαιολόγος Ludwig Ross, πρώτος διευθυντής της ελληνικής αρχαιολογικής εταιρείας, μετέπειτα καθηγητής αρχαιολογίας στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο. Ο Όθωνας εμφανίζεται δημοσίως φορώντας φουστανέλα την οποία κατασκεύασε ο Αναπλιώτης ελληνοράφτης Σταύρος Κρεμύδας την 25η Ιανουαρίου του 1836, στην τρίτη επίσημη επέτειo τoυ ερχoμoύ τoυ στην Ελλάδα. Η «οθωνική» φουστανέλα καθιερώνεται επίσης ως το επίσημο ένδυμα των ανώτερων αξιωματούχων της βασιλικής Αυλής «προς επιβλητικωτέραν εμφάνισιν αυτών εις την Αυλήν και τας πρωτεύουσας της Δύσεως». Ωστόσο η Δανέζα Christiana Lüth, σύζυγος του Asmus Heinrich Friedrich Lüth, προσωπικού ιερέα της βασίλισσας Αμαλίας, μεταφέρει στις σελίδες του ημερολογίου της τις προσωπικές αντιρρήσεις της ίδιας της Αμαλίας για την ενδυμασία του συζύγου της, που πίστευε ότι, καθώς αφήνει ακάλυπτο τον λαιμό και με τα ανοικτά της μανίκια, συντελεί στα συνεχή κρυολογήματά του. Παρά όμως και τις ποικίλες αιτιάσεις των γιατρών που άφηναν επιπλέον να εννοηθεί ότι ευθύνεται για την υπογονιμότητά του, η φουστανέλα γίνεται το προσφιλές ένδυμα του Όθωνα, το οποίο συνεχίζει μάλιστα να το φορά και μετά την έξωσή του, ενώ ζητά να ταφεί με αυτό.
• 2. «Φουστανέλλαν εξ Αμερικανικού πανίου, περικνημίδας σιδηριχρόου τσόχας και φέσιν κόκκινο» προέβλεπε το από 2/14.3.1833 Β.Δ. «Περί του σχηματισμού των ταγμάτων των Ακροβολιστών», ως στρατιωτική στολή του σώματος των ατάκτων (παλικαριών) μετά τη διάλυσή τους. Επιπλέον, με φουστανέλα ενδύονται στη Βασιλική Φάλαγγα, όπως ονομάστηκε το τιμητικό σώμα που συγκροτήθηκε το 1835 τιμής ένεκεν των αγωνιστών της Επανάστασης. Η φουστανέλα καθιερώνεται ως τυποποιημένη στρατιωτική στολή ήδη από το 1813 για τους εθελοντές που κατατάσσονται στα Συντάγματα του Ελαφρού Ελληνικού Πεζικού του Αγγλικού στρατού που είχαν έδρα στη Ζάκυνθο. Αρκετές φωνές, ωστόσο, υποστήριξαν τότε ότι η φουστανέλα δεν είναι συμβατή με την ευρωπαϊκή προοπτική του στρατού και επιπλέον ότι «το ένδυμα τούτο ποτέ δεν ήτο ελληνικόν» αλλά «αρβανήτικον» (Εφημερίδα Αθηνά, 5/3/1838). Παρόλα αυτά, η επίσημη προσπάθεια της Αντιβασιλείας του Όθωνα για την εξομοίωση του τακτικού στρατού σύμφωνα με τα πρότυπα των δυτικών στρατιωτικών δυνάμεων δεν έγινε αδιαμαρτύρητα. Όπως αφηγείται ο Βαυαρός αξιωματικός Christoph Neeser «[…] χιλιάδες παλληκάρια [...] δεχόμενα τας περί αυτών αποφάσεις της Αντιβασιλείας [...] ηρνούντο να καταταχθούν εις τον τακτικόν στρατόν και κύρια αιτία της αρνήσεώς των ήτο ότι δεν ήθελον να φορέσουν την φράγκικην στολήν». Σε πλήρη συμφωνία με την αντίσταση των παλικαριών ήταν και η στάση που εκδηλώθηκε στο ψαριανό μπρίκι ΝΕΛΣΟΝ, επειδή το πλήρωμα αρνήθηκε να φορέσει τα «φράγκικα της ντροπής». Το 1834 συγκροτήθηκε το Ελαφρόν Πεζικόν με ομοιόμορφη στολή αποτελούμενη από φουστανέλα και βαθυκύανη φέρμελη. Το σώμα αυτό αποτέλεσε τη Βασιλική Φρουρά (μετέπειτα Ανακτορική, σημερινή Προεδρική Φρουρά). Εν τέλει, μετά την έξωση του Όθωνα στο από 12.12.1868 Β.Δ. «Περί σχηματισμού τεσσάρων ταγμάτων ευζώνων» καθορίζεται η στολή των ευζώνων με «φουστανέλλα εκ λευκού πανίου όχι πλέον των 150 λοξών μήκους μέχρι γόνατος» και «φέσιον εγχώριον με φούντα μεταξωτήν πλεκτήν και φέρον το στέμμα και το εθνόσημον».
• 3. «Γάλλος, Γραικός, Οθωμανός, Έλλην, Ρωμαίος είσαι; μ' αλλόκοτα ενδύματα στους δρόμους τι κινείσαι; φορείς στο σπήτι τίβενον, Ρωμαϊκήν χλαμύδα, με γούναν Ασιατικήν πολλαίς φοραίς σε ίδα. Σαν Τούρκος το κεφάλι σου το έχεις ξυρισμένο, και με μπαρμπέταις Γαλλικαίς το έχεις στολισμένον, με λαιμοδέτι θωριακό το κούτελο σου δένεις, εις σώβρακο δεκάπηχιν ολόκληρος εμβαίνεις και κρυφτείς σ' αντερί φαρδή το τρίπηχο κορμί σου ή Τουρκικά, ή Φράγκικα, ή Γραικικά ενδύσου. Αν ήσουν σωστός Έλληνας πράγμα κακόν δεν ήτον Γάλλος μισός, Γραικός μισός, Οθωμανός εν τρίτον, Ρωμανός ένα τέταρτον είν' εντροπή να ήσαι· κοσμοπολίτης μ' έγινες; ωσάν τους άλλους ζήσε!» (Αλέξανδρος Σούτσος, σατιρικό ποίημα Ε', 1827). Στους παραπάνω στίχους του σατιρικού του ποιήματος, ο Σούτσος θίγει την ανάγκη ομοιογένειας της εξωτερικής εμφάνισης των Ελλήνων. Την ίδια εικόνα περιγράφει και o Ν. Δραγούμης στο Ιστορικαί Αναμνήσεις: «[το 1827] στην εν Τροιζήνη συνέλευση εκάθηντο οι πληρεξούσιοι, ποικίλλον ένδυμα φέροντες, οιον φουστανέλας, φράγκικα, κάνδιας ασιατικάς, βράκες, αρνακίδας ή καπότας». Πράγματι, για την ενδυματολογική ετερότητα της κοινωνίας του 19ου αιώνα κάνουν λόγο αρκετές πηγές- κάποιες καυτηριάζοντας το φαινόμενο, ορισμένες σχολιάζοντας σκωπτικά τις μεν, άλλες στηλιτεύοντας τις δε ενδυματολογικές επιλογές, και άλλες πάλι διακωμωδώντας την κατάσταση. Ο Ιάκωβος Πιτσιπίος (1803-1869) στο έργο του Ο Πίθηκος Ξουθ ή Τα ήθη του αιώνος (1848), στο πρόσωπο του Καλλίστρατου Ευγενίδη, ενός ευγενούς νέου των Αθηνών, σατιρίζει την πιθηκίζουσα συμπεριφορά των ανθρώπων της μεταεπαναστατικής κοινωνίας που μιμούνται τον ξενόφερτο τρόπο ζωής και υιοθετούν τα δυτικά πρότυπα στην ένδυση: «[…]αληθώς δεν υπήρχεν έθιμον, ή συρμός ευρωπαϊκός, τον οποίον ο Καλλίστρατος να μην εμιμείτο αμέσως, και μάλιστα να μη φέρη εις το άκρον της τελειότητος· οι ράπται, οι υποδηματοποιοί, οι κουρείς, οι μυρεψοί, οι πιλοποιοί και αι πλύστραι των Αθηνών ίσταντο αείποτε εκατέρωθεν της οδού, οσάκις το βαρόμετρον τούτο του δυτικού συρμού διέβαινε, διά να παρατηρήσωσιν αυτόν από κεφαλής μέχρι ποδών, και περιεργασθώσι και μυρισθώσι, και ούτω να κανονίσωσι πάσας τας πράξεις και επιχειρήσεις αυτών· […]». Από την άλλη μεριά, ο Αχιλλεύς Παράσχος στο ποίημα του «Η φουστανέλλα» παρουσιάζει την τάση που απεχθάνεται κάθε νεωτερικότητα: «[…] Όλο το έθνος φράγκικα κοντεύει να φορέση, «Κ’ εμείς μονάχα είχαμε για φουστανέλλα μέση! Όχι· δεν είσθε σεις παιδιά δικά μας, και πατέρα «Δεν έχετε τον Μπότσαρη και τον Καραϊσκάκη· […]!». Εντούτοις, η συνύπαρξη του «παραδοσιακού» με το ευρωπαϊκό ένδυμα είναι γεγονός που θα συνεχιστεί στις τέσσερις πρώτες δεκαετίες της ζωής του νέου κράτους, με κάποιους να υιοθετούν τις δυτικότροπες τάσεις και να αποδεσμεύονται πλέον από τα «παραδοσιακά» σχήματα, και άλλους να εμμένουν πεισματικά σε αυτά. Χαρακτηριστική η περίπτωση του Βάσσου Μαυροβουνιώτη που -σύμφωνα με τις πηγές- εμφανίζεται στις δεξιώσεις του Παλατιού φορώντας φουστανέλα, ενώ η γυναίκα του τον συνοδεύει με γαλλική τουαλέτα.
• 4. «Το μέλλον ανήκει στα μαύρα κοστούμια. Σε εκατό χρόνια λογικά δεν θα υπάρχουν Παλληκάρια», προβλέπει σχεδόν διορατικά ο Γάλλος μυθιστοριογράφος και δημοσιογράφος, υπότροφος της Γαλλικής Σχολής Edmond About στα 1850. Πράγματι, η εφημερίδα Εμπρός σε φύλλο της στις 4/5/1922, σχολιάζει το «φαινόμενον» της εμφάνισης ενός άνδρα φουστανελοφόρου στο κέντρο της Αθήνας ως οπισθοδρομικό σε μια κοινωνία που οραματίζεται τον εξευρωπαϊσμό: «Εις μέρη της Ελλάδος όπου προ ολίγων ετών έλαμπε η λευκή φουστανέλλα, είνε τόση μαυρίλα τώρα εις την αγοράν των, που νομίζει κανείς πως πενθούν. Εις τον Επιτάφιον στην Τρίπολιν βλέπει κανείς πολλούς πολίτας με ρεδεγκόταν και ψηλό καπέλλον α λα Τσιτσέριν. Επί τέλους κάθε εποχή με το ένδυμά της. […] Ιδού, όπου μας εκπλήττει η εμφάνισις φουστανέλλας εις τας Αθήνας, αν και προ ολίγων ετών ακόμη εις την Πλάκα η φουστανέλλα ήτο κοινόν ένδυμα. Κάποιος παρατήρησε: - Πολύ παράξενον ένδυμα αυτή η φουστανέλλα. Ήθελα να ξέρω αν ευρέθη ως ανάγκη ή ως διακόσμησις; Πρακτικόν ένδυμα οπωσδήποτε δεν είνε. Από κρύο δεν προφυλάσσει και απολύτως ευχάριστον δεν είνε να κρεμά κανείς εις την μέσιν του ένα βάρος πεντ εξ οκάδων. Αλλά και σοβαρότητα δεν παρέχει. Κυττάξετε αυτόν τον ωραίον άνδρα. Δεν μοιάζει λιγάκι σαν μπαλλερίνα με μους; […]». Μολονότι στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αι. στην εξαστισμένη πια πρωτεύουσα οι περισσότεροι ακολουθούν τον συρμό, κάποιοι άλλοι εκδηλώνουν ισχυρές αντιστάσεις σε καθετί ξενικό. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Πατρινού βουλευτή Αλέξιου Στριφτόμπολα (1834-1912) με καταγωγή από το Σιγούνι Καλαβρύτων, ο οποίος σαν «άλλος» Σπύρος Λούης, ήταν ο μόνος που εξακολουθούσε να φορά φουστανέλα, ωστόσο εξισώθηκε στη συνείδηση των συγχρόνων του ως γραφική φιγούρα του ελληνικού κοινοβουλίου.

Την ενότητα πλαισιώνει το έργο βίντεο της Μαίρης Θηβαίου με τίτλο “φου fighters”. Η εικαστικός εστιάζει το ενδιαφέρον της σε ενδεικτικά σύγχρονα ενδυματολογικά σχήματα που αντλούν έμπνευση από τη φουστανέλα, τα οποία άλλοτε δημιουργούν συνθήκες ταύτισης με τον τύπο του ενδύματος του «παλικαριού», ενώ άλλοτε αποκλίνουν από τα όρια του “αποδεκτού” και αποσυνδέονται από δομημένους κανόνες, προκαλώντας εκ νέου ή και βαθαίνοντας τις κρίσεις περί ταυτοτήτων και του τρόπου «κατασκευής» αυτών μέσα από την ένδυση.

Συγκεκριμένα, μέσα από μια οπτική μεταφορά ενός αγώνα ξιφασκίας (fenching), όπου οι αντίπαλοι αλληλεπιδρούν, έλκονται ή απωθούνται με τον ίδιο τρόπο που τα στυλ και οι επικρατούσες επιταγές της μόδας άλλοτε μας φέρνουν πιο κοντά και άλλοτε μας απομακρύνουν, η Θηβαίου επικεντρώνεται σε ανατρεπτικές και αντι-συμβατικές χρήσεις της «φουστανέλας». 
Στα πλάνα της, οι κατάλευκες φουστανέλες της ευζωνικής στολής έρχονται τρόπον τινά σε αντίστιξη με τις ολόμαυρες από νεοπρέν (ύφασμα που χρησιμοποιείται στις στολές των δυτών) της Έλλης Παπαγεωργακοπούλου που φόρεσαν οι ηθοποιοί του Εθνικού Θεάτρου στην Γκόλφω του Νίκου Καραθάνου. 
Επιπλέον, φουστανέλες με την ιδιότητα του «φολκλόρ» ενδύματος που ανεβαίνουν στη σκηνή για τις ανάγκες των μουσικοχορευτικών παραστάσεων, εναλλάσσονται με υβριδικά ενδυματολογικά σύνολα σε «έθνικ» στυλ που ξεπηδούν σε άλλα μουσικά stage, όπως τα σκωτσέζικου τύπου κιλτ που συνδύασαν με «φουστανέλα» οι Koza Mostra στη Eurovision του 2013. 

Ωστόσο, σε αυτό το «μοντάζ» διασταύρωσης πολλαπλών εικόνων και κατ’ επέκταση μηνυμάτων που δημιουργεί η Θηβαίου δεν λείπουν παραδείγματα που αποδομούν, απορρίπτουν ή ενισχύουν στερεότυπες αντιλήψεις γύρω από τα φύλα: από τη γυναικεία βερσιόν της φουστανέλας που δημιούργησε ο Γάλλος σχεδιαστής Jean Paul Gaultier, στοχεύοντας -όπως ο ίδιος είχε δηλώσει- σε ένα «παιχνίδι ανάμεσα στους θηλυκούς και τους αρσενικούς κώδικες», μέχρι το πολυσυζητημένο look του Mick Jagger στη συναυλία που έδωσε στο Hyde Park το 1969, το οποίο χαρακτηρίστηκε ως δείγμα ετεροφυλενδυσίας (cross-dressing) του ροκ σταρ και σχολιάστηκε επικριτικά από τον βρετανικό τύπο. Τότε, ο αρχηγός των Rolling Stones εμφανίστηκε μπροστά στο κοινό έχοντας μακιγιάζ και μαλλιά μέχρι το πηγούνι και φορώντας χιτώνιο σε rock-military στυλ που σχεδίασε ο avant-garde designer Michael Fish, εμπνεόμενος από την ευζωνική φουστανέλα.

Σε κάθε περίπτωση, λοιπόν, η «φουστανέλα» ενώ πλέον έχει απολέσει την όποια χρηστικότητα, οικειοποιείται από σχεδιαστές, μοντέλα, τραγουδιστές, ηθοποιούς, χορευτές κ.ά., αλλάζοντας πότε μορφή, πότε μήκος και πότε χρώμα, ενώ παραλλαγμένη ή μη, κάτω ή πάνω από το γόνατο, συγχωνεύεται σε νέες κάθε φορά αισθητικές, εγείροντας συχνά ποικίλες συζητήσεις.